Οι τεχνολογικές καινοτομίες που αλλάζουν την εκπαίδευση

Ακόμη και οι πιο παραδοσιακοί παιδαγωγοί του δυτικού κόσμου έχουν αντιληφθεί πλέον ότι η τεχνολογία παρέχει στην εκπαίδευση κάποιες δυνατότητες πρωτόγνωρες και την ωθεί προς ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες αλλαγές. Για παράδειγμα, μας επιτρέπει να διερευνούμε υποθετικά ερωτήματα, να προσομοιώνουμε καταστάσεις και φαινόμενα, να κάνουμε ορατά πράγματα που διαφορετικά θα έμεναν αόρατα και να κατανοούμε με σαφήνεια αφηρημένες έννοιες. Αυτή η παραδοχή δεν έγινε βεβαίως από τη μια ημέρα στην άλλη. Από την κλασική αντίληψη ότι η εκπαίδευση του ανθρώπου άρχιζε με βασικά εργαλεία την «ανάγνωση, γραφή και αριθμητική» ως τη μοντέρνα εκδοχή τους - «ολιστική γλώσσα, επίλυση προβλημάτων και διευθέτηση συγκρούσεων» - κύλησε πολύ νερό και... διαφωνίες στο αυλάκι της κοινωνίας.

Ο πρώτος στόχος που θέτει η κοινωνία του 21ου αιώνα για τη σχολική αναδόμηση είναι η μεταστροφή της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας ώστε η εκπαίδευση να αρχίζει με βάση τις ανάγκες του μαθητή. Αντί δηλαδή o μαθητής να προσαρμόζεται σε ένα πρόγραμμα σπουδών, θα πρέπει το πρόγραμμα αυτό να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του μαθητή. Οι πολυπληθείς τάξεις με το ενιαίο ωρολόγιο πρόγραμμα και σύστημα βαθμολόγησης περιμένουν ότι ο μαθητής θα βρει κάπου εκεί τη θέση του και η μάθηση θα βρει έδαφος να ριζώσει. Αυτή η αντίληψη κρίνεται πλέον ανεπαρκής και ζητείται να αντικατασταθεί από ένα πολύπλευρο αγκάλιασμα του μαθητή: ζητούνται αλλαγές που θα επιτρέψουν την κάλυψη των αναγκών κάθε μαθητή, τώρα και στο μέλλον.

Ο αμέσως επόμενος στόχος της αλλαγής είναι να αλλάξει το περιβάλλον μάθησης. Το ζητούμενο μιας εκπαίδευσης που θα ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες κάθε μαθητή μπορεί να βρεθεί μόνο μέσα από την ευελιξία διαμόρφωσης του μαθησιακού του περιβάλλοντος. Και εδώ εμφανίζεται πλέον ως πολύτιμος αρωγός η νέα τεχνολογία με τις δυνατότητες που παρέχει.

Η τάξη του αυριανού σχολείου δεν θα περικλείεται πλέον από τους γνωστούς τέσσερις τοίχους, αλλά θα «μεταφέρεται» όπου ο μαθητής μπορεί να μάθει: κάθε μαθητής θα είναι συνδεδεμένος μέσω του Διαδικτύου με έναν απέραντο ιστό μάθησης, όπου θα μπορεί να βρει γνώσεις, παραδείγματα, απαντήσεις και λύσεις στα θέματα που του ανατέθηκαν, να βρίσκει μαθητές που έχουν το ίδιο θέμα, να μπαίνει σε ομάδες εργασίας και παρέες με κοινά μορφωτικά ενδιαφέροντα. Η τηλε-εκπαίδευση θα είναι το βασικό εργαλείο αυτής της τάξης.

Παράλληλα όμως θα πρέπει να αλλάξει και ο ρόλος του δασκάλου. Από τον ως τώρα ρόλο του μεταδότη γνώσης, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να περάσει σε εκείνον του καταλύτη αυτοδιδασκαλίας των μαθητών. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία για να εντοπίζει τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες κάθε μαθητή ώστε να του βρίσκει τα κατάλληλα μονοπάτια αναζήτησης της γνώσης, ο εκπαιδευτικός θα επιστρέφει στον αυθεντικό - και ξεχασμένο - ρόλο του σωκρατικού δασκάλου. Θα πάψει πλέον να βλέπει τους μαθητές του ως παθητικούς αποδέκτες της διδασκαλίας του και θα τους παρέχει ευρύτερα χρονικά περιθώρια να κρίνουν, να απορροφούν, να διανοούνται, να εφαρμόζουν, να συνθέτουν και να οραματίζονται. Θα τους ενθαρρύνει να βιώνουν εμπειρίες επίλυσης προβλημάτων, να σκέφτονται σε υψηλότερο επίπεδο και να αναλαμβάνουν ατομικά την υπευθυνότητα να μαθαίνουν οι ίδιοι και να βοηθούν άλλους να μαθαίνουν. Ο ίδιος θα τους βοηθάει να βρίσκουν την αναγκαία πληροφορία εύκολα και γρήγορα, καθώς και να αναλώνουν χρόνο και ενέργεια στην αξιοποίησή της. Ο δάσκαλος θα είναι το επίκεντρο της αναζήτησης της γνώσης, αλλά ποτέ πια η αυθεντία έκφρασής της. Ο Σωκράτης, δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά, φαίνεται ότι είχε - και σε αυτό - δίκιο.

1. Το ιδεατό σχολείο

Η τηλε-εκπαίδευση εμφανίστηκε αρχικά ως μια λύση τηλε-παρουσίας του εκπαιδευτικού σε μια τάξη μαθητών που βρισκόταν σε απομακρυσμένες περιοχές. Τη δεκαετία του '50 αξιοποιούσε τον ασύρματο, αργότερα την τηλεόραση, ύστερα το e-mail και το Internet. Ως πρόσφατα η τηλε-εκπαίδευση αναπαρήγε το κλασικό μοντέλο του «ενός πωλητή γνώσης προς πολλούς αποδέκτες». Η διάδοσή της όμως στις δυτικές κοινωνίες σήμανε μια πραγματικά επαναστατική αλλαγή: για πρώτη φορά, μαθητές και γονείς απέκτησαν τη δυνατότητα επιλογής δασκάλου, ύλης και «σχολείου», κατά βούληση και οποιαδήποτε στιγμή. Δεν ικανοποιεί η διδασκαλία μαθηματικών από τον τάδε καθηγητή; Αρκούν μερικά κλικ στο Διαδίκτυο για να συνδεθεί κανείς με άλλον, πιο φέρελπι. Η εκπαίδευση μπήκε λοιπόν στην τροχιά των «αγορών», όπου κάθε αξία κρίνεται και χρειάζεται να είναι ανταγωνιστική για να επιβιώσει. Το καθεστώς τού «αυτόν τον δάσκαλο έχουμε στο χωριό, τι να κάνουμε;» ανήκει πλέον στο παρελθόν.

Το «ιδεατό σχολείο» είναι μια πρόκληση για την έννοια του σχολείου, ευρύτερα. Οι άνθρωποι άρχισαν - και θα συνεχίσουν - να χρησιμοποιούν έναν συνδυασμό τοπικού σχολείου, φροντιστών, συμβούλων της κοινότητας και της βιομηχανίας, ευρείες πηγές πληροφόρησης και εξειδικευμένες πηγές για τη μόρφωση και επιμόρφωσή τους. Η όλη εκπαίδευση θα ακολουθεί μια συνταγή προσαρμογής στις ατομικές ανάγκες του παραλήπτη. Παράλληλα όμως θα ξεκαθαρίσει σταδιακά το τι μπορούμε να λαμβάνουμε μέσω του Διαδικτύου και το τι είναι απαραίτητο να μαθαίνουμε με διά ζώσης επαφή. Ετσι, ούτε η τηλε-εκπαίδευση που απλώς αναπαράγει το μάθημα της τάξης θα επιβιώσει στο μέλλον ούτε ο πραγματικός δάσκαλος του σχολείου θα μείνει χωρίς μαθητές. Αντίθετα, θα έχουμε ένα υβριδικό μοντέλο πραγματικού και ιδεατού σχολείου - προπομπός του οποίου είναι ίσως το φινλανδικό μοντέλο σχολείου, που σαρώνει τα τελευταία χρόνια τα πρωτεία στην έρευνα μάθησης του ΟΟΣΑ.

2. Η ασύρματη δικτύωση

Η διασύνδεση των μαθητών με κάθε ψηφιακά παρεχόμενη πηγή μάθησης θα είναι πραγματικά απρόσκοπτη μόνον όταν θα γίνεται ασύρματα, εύκολα και άμεσα. Είτε μέσω μικροκυμάτων είτε μέσω κυψελωτής τηλεφωνίας ή με ραδιοσυχνότητες ή μέσω του διαδικτύου, μαθητές και δάσκαλοι θα κινούνται σε χώρους πραγματικούς ή ιδεατούς, χωρίς να δεσμεύονται από καλώδια και ογκώδεις συσκευές. Η ύπαρξη αυτής της τεχνολογίας θα σημάνει την πραγματική ενσωμάτωση της τεχνολογίας στο αναλυτικό πρόγραμμα, καθώς θα «προκύπτει» οποτεδήποτε και οπουδήποτε. Η υιοθέτηση του προτύπου ασύρματης επικοινωνίας που διασφαλίζει τη συμβατότητα μεταξύ ηλεκτρονικών συσκευών, άνοιξε κυριολεκτικά νέο κεφάλαιο στην επικοινωνία ανθρώπων και συστημάτων. Η επόμενη έκδοση του προτύπου υπόσχεται τη δημιουργία πραγματικά λειτουργικών «δικτύων προσωπικής περιοχής».

3. Τα συνεργατικά εργαλεία

Οπως ακριβώς το Διαδίκτυο γνώρισε την ανάπτυξή του κυρίως μέσω της ύπαρξης μηχανών αναζήτησης και δικτυακών πυλών, έτσι και η τηλε-εκπαίδευση θα παρέμενε πανάκριβη ιστορία στα χέρια των λίγων χωρίς τα «συνεργατικά εργαλεία». Τι ακριβώς είναι; Με λίγα λόγια, αυτοματοποιημένα περιβάλλοντα προγραμματισμού που επιτρέπουν τη γρήγορη δόμηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, πύλες ενημέρωσης εκπαιδευτικών και ανταλλαγής διδακτικού υλικού και μεθόδων, πύλες επικοινωνίας γονέων και εκπαιδευτικών ή εκπαιδευτικών και μαθητών. Μια κοσμογονία δηλαδή διάδοσης των νέων μεθόδων μάθησης που οδηγεί σε έναν πρωτόγνωρο εκδημοκρατισμό της παιδείας.

4. Το ψηφιακό βίντεο

Το Διαδίκτυο άλλαξε ήδη τον κόσμο μας, αν και στηρίχθηκε κυρίως σε κείμενο και κάποια λιτά γραφικά. Παρέμεινε έτσι πίσω στην κατάκτηση του κοινού που εξαρτάται από την τηλεόραση για τη λήψη πλούσιου οπτικού περιεχομένου. Η έλευση όμως του «Διαδικτύου ευρείας ζώνης» θα αλλάξει και αυτή την κατάσταση. Το ψηφιακό βίντεο που θα κυλάει στις «φλέβες του» θα επιτρέψει στους εκπαιδευτικούς να δείχνουν ό,τι θέλουν στους μαθητές τους, αλλά και στους μαθητές τους να επεξεργάζονται και να αναπέμπουν στον κόσμο ό,τι δημιουργικό χτίζει ο νους τους.

Ως σήμερα το πρόβλημα του ψηφιακού βίντεο ήταν το μέγεθός του, που έπρεπε να είναι μικρό για να το βλέπουν πολλοί μέσω του Διαδικτύου. Για τη λήψη του χρησιμοποιούνταν λογισμικό ελέγχου ροής (streaming) που το έστελνε κομμένο σε πακέτα πληροφορίας. Με τα νέα δίκτυα ευρείας ζώνης, μια σχολική τάξη συνδεδεμένη σε γραμμή χωρητικότητας 10 GB/sec θα μπορεί να λαμβάνει ένα βίντεο 80 GB σε 8 δευτερόλεπτα!

Οι επιπτώσεις αυτών των δυνατοτήτων στην εκπαίδευση θα είναι τεράστιες και θα επιτρέψουν το πραγματικό «προσωπικό φροντιστήριο» κάθε μαθητή ή εργαζομένου, από τον υπολογιστή του ή την ψηφιακή τηλεόραση, αλλά και τη διηνεκή μετεκπαίδευση των εκπαιδευτικών, από αντίστοιχα κανάλια και δικτυακές πύλες.

5. Οι υπηρεσίες εφαρμογής

Οπως το κόστος παραγωγής υλικού τηλε-εκπαίδευσης πέφτει δραματικά με τη χρήση συνεργατικών εργαλείων, έτσι και η φιλοξενία και η διαχείριση του τεράστιου όγκου πληροφοριών ενός ιδεατού σχολείου γίνονται εφικτές μέσω των φορέων παροχής υπηρεσιών τηλε-εκπαιδευσης). Οι ενδιάμεσοι αυτοί εξυπηρετούν τον ιδεατό κόσμο της ψηφιακής τεχνολογίας και η παρουσία αξιόπιστων τέτοιων φορέων θα λύσει τα χέρια ατόμων, σχολείων και τοπικής αυτοδιοίκησης για την προσαρμογή τους στα νέα κοινωνικά δεδομένα.

6. Οι συσκευές χειρός

Ως τώρα αντιμετωπίζουμε τις ηλεκτρονικές συσκευές χειρός περισσότερο ως γκάτζετ και παραφερνάλια της τεχνολογίας. Σύντομα όμως και το κόστος αυτών των συσκευών θα πέσει εντυπωσιακά και η χρησιμότητά τους ως εργαλείων μάθησης εν κινήσει θα αναγνωρισθεί. Ηδη έχουν εμφανισθεί πολυσυσκευές που ενοποιούν λειτουργίες κινητού βιντεο-τηλεφώνου και υπολογιστή, που προοιωνίζονται το αυριανό απαραίτητο εξάρτημα όλων μας. Παραμένει βεβαίως σημαντικό θέμα το πώς θα φιλτράρεται η χρήση αυτών των συσκευών εν ώρα μαθήματος, ώστε να αξιοποιούνται πράγματι για τους στόχους της μάθησης και όχι της πλοήγησης των μαθητών σε... ροζ κανάλια.

7. Η γλώσσα XML

Οπως ακριβώς το πρωτόκολλο ασύρματης επικοινωνίας 802.11 επιτρέπει στις διάφορες συσκευές να επικοινωνούν μεταξύ τους, έτσι και οι ποικίλες εφαρμογές και προγράμματα που διατρέχουν το Διαδίκτυο χρειάζονται μια «κοινή γλώσσα» επικοινωνίας. Τον ρόλο αυτόν φαίνεται να κερδίζει η γλώσσα XML, που ανέπτυξε η Microsoft.

Αυτό που παρέχει η XML (eXtensible Markup Language) είναι μια κοινή γραμματική των δικτυακών εφαρμογών. Η γνωστότερη στους πολλούς γλώσσα HTML του Διαδικτύου καθόριζε το πώς θα εμφανίζονται στην οθόνη μας τα κείμενα και τα γραφικά στοιχεία μιας ιστοσελίδας. Η XML επιτρέπει τα στοιχεία αυτά και οι μεταξύ τους σχέσεις να γίνονται κατανοητά από όποιας προέλευσης και τεχνολογίας πρόγραμμα έχει «μάθει» XML.

Στην πράξη, η καθιέρωση ενός τέτοιου προτύπου επικοινωνίας των εφαρμογών σημαίνει ότι το ίδιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που παρακολουθούμε στον υπολογιστή μας μπορούμε να το λαμβάνουμε απροβλημάτιστα σε μια συσκευή χειρός στο λεωφορείο, στο μετρό ή στην οθόνη της... πόρτας του ψυγείου μας, παίρνοντας πρωινό.

8. Οι ψηφιακές εκδόσεις

Ο όρος «ψηφιακές εκδόσεις» περιλαμβάνει κυρίως τα ηλεκτρονικά βιβλία, τα ηλεκτρονικά εγχειρίδια εκμάθησης, τα κατά βούληση εκτυπούμενα πακέτα διδακτέας ύλης και τους δικτυακούς χώρους όπου καταχωρίζεται η εκπαιδευτική πληροφορία - τις ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες. Πολλοί παραδοσιακοί εκδότες έχουν αρχίσει να παρέχουν την ύλη τους στο Διαδίκτυο, αλλά το θέμα της κατοχύρωσης των πνευματικών δικαιωμάτων έχει κρατήσει πολύ περισσότερους εκτός νυμφώνος. Αφ' ης στιγμής λυθεί, είναι σίγουρο ότι η εκπαίδευση και οι σχετικές με αυτήν εκδόσεις θα γνωρίσουν μια νέα αναγέννηση, με τη δημιουργία κατά παραγγελίαν και εξατομικευμένων ψηφιακών βιβλίων να είναι καθημερινό φαινόμενο.

9. Ο προσωπικός γραμματέας

Το όνειρο κατάργησης της υπαγόρευσης κρατάει από... την ημέρα που εφευρέθηκε η γραφή. Για τους ομιλούντες κάποια από τις πιο διαδεδομένες γλώσσες στον κόσμο το όνειρο αυτό άρχισε ήδη να παίρνει σάρκα και οστά. Οι φορητοί υπολογιστές - μεγέθους σελίδας χαρτιού - θα «ακούν» και «γράφουν» σε επεξεργαστή κειμένου τα όσα θέλει ο κάτοχός τους. Στα ελληνικά, δυστυχώς, θα αργήσουμε να δούμε τέτοια δυνατότητα, μολονότι υπάρχει εξειδικευμένη εταιρεία στην Κρήτη που το προσπαθεί.

Οταν πάντως κάτι τέτοιο γίνει κτήμα όλων, αντιλαμβάνεσθε την πολιτισμική έκρηξη και την εκπαιδευτική επιτάχυνση που θα σημειωθεί: ο λόγος του κάθε ειδήμονος θα μπορεί άμεσα να περιληφθεί σε εκπαιδευτικό υλικό, ο χρόνος συγγραφής βιβλίων και δοκιμίων θα μειωθεί δραματικά, η επικοινωνία και η συμμετοχή σε εκπαιδευτικές ασκήσεις μέσω Διαδικτύου θα χάσει όλο το κοπιώδες της δακτυλογράφησης και θα κερδίσει σε χρόνο και αμεσότητα. Λίγη υπομονή, και αυτή η δεκαετία θα αλλάξει για πάντα την εκπαίδευση που γνωρίζαμε... προς το καλύτερο.

Τ. Καφαντάρης, «Οι τεχνολογικές καινοτομίες που θα αλλάξουν την εκπαίδευση»,
ένθετο «ΒΗΜΑSCIENCE», εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 12/1/2003 (Διασκευή)